Berisha për Ardian Mukën: Ka treguar dashuri për rrënjët e Durrësit, por edhe për rrënjët e kombit

Ish kryeministri Sali Berisha, bëri thirrje sërish nga Durrësi, në një tryezë me ekspertë të trashëgimisë kulturore, që të votohet për Ardian Mukën.

Berisha tha se ai ka treguar dashuri për rrënjët e Durrësit, por edhe për rrënjët e kombit.

“Ne ecim të shkëputur nga rrënjët, ndërkohë që ne dy gjëra mund të kemi më shumë se të tjerët: rrënjët dhe identitetin. Kjo është e vërteta. Të imagjinosh aktet e kryera në Durrës, se Veliera është vetëm një, por historia e Durrësit është nga më të dhimbshmet. Ndërkohë që ky është qytet me kolose, ky është qytet me çdo metër katror histori”, tha Berisha në takim.

Fjala e Berishës:

Të nderuar zonja dhe zotërinj, i dashur profesor Fuga, i dashur profesor Apollo Baçe, i dashur kryetari ynë, kandidati për kryetar bashkie i Durrës, Ardi Muka, zotërinj deputetë, zonja dhe zotërinj.

Duke dëgjuar profesor Baçen dhe profesor Fugën në mendje mëerdhën vetëvetiu, shumë larg më shkoi mendja, tek statujat e Budën në Vamjan dhe talebanët që i hodhën në erë ato. Me këtëakt talebanët neveritën botën, por e vërteta është se t’i quajmëtalebanë, apo t’i quahjmë bajlozë të zinj, apo çfarë termi tëpërdor, por të ngjashmit e tyre ekzistojnë edhe në këtë vend. Barbaritë e tyre ndaj trashëgimisë tonë kulturore jo vetëm asaj arkeologjike, por jam shumë dakord me profesor Fugën, ndaj gjuhës, ndaj kulturës, janë të të njëjtit karakter, janë qëndrime tëfanatikëve të cilët nuk mund të pranojnë vlerat. Unë para dy ditësh isha në Shkodër dhe vizitova bibliotekën e françeskanëve, një sallë jo e madhe, bibliotekë e projektuar nga Fishta me dorën e tij, e djegur siggurisht mbrapa nga talebanët, por e ringritur përsëri dhe e pasuruar pastaj me vepra të Fishtës, vepra të tjera, ndër të cilat një gramatikë shqipe e viteve 1700 botuar në Romëdhe shumë e shumë vepora të tjera. Por që sërish edhe pas 30 vitesh, me gjithë punën e jashtëzakonshme të fretërve françeskanë në ringritjen e saj, ajo mbetej një diçka në hije, e epaekspozuar.

Bibliotekë që të kujtonte historinë e bibliotekave të djegura tëmëdha në botë, njihen ato ëeshtë djeguir Luvri, biblioteka tëtjera nga pushtues të verbër dhe ekspozimi i saj edhe sot ështëpër të mos thënë inekzistent, është minimal. Ne ecim tëshkëputur nga rrënjët, duhet ta pranojmë këtë, ndërkohë që ne dy gjëra mund tëkemi më shunmë se të tjerët këtu, rrënjët dhe identitetin. Kjo është e vërteta. Të imagjinosh aktet e kryera nëDurrës, se Velera është vetëm njëra, por historia e Durrësit ështëhistoria më e dhimbshme se si u varros dhe u gropos, ndërkohëqë ky është nga të paktët qytete mbi tokë me një koloseu. Kanëedhe të tjerët, por nuk janë të shumtë. Ndërkohë kur ky ështëçdo metër katror histori. Tani jam plotësisht dakord me profesor Fugën, dy janë faktorët më madhorë të këtij qëndrimi talebanesk. Së pari, babëzia, korrupsioni për të fituar.

Nuk mund të mos them këtu, nuk e bëj politike, por s’mund tëmos e them, që ai që drejton sot qeverinë është akuzuar për hajdut, shitës ikonash të vjedhura. Nuk mund të mos e lidh këtëunë, sepse një koleksionist Gjergji Thimio, me certifikatë zyrtare si koleksionist, kishte koleksionuar 1800 ikona dhe objekte kulti nga më të çmuar një ditë ia marrin, ia konfiskojnë, e burgosin, del nga burgu, ato zhduken. Nuk mund të mos them se ato iu grabitën nga ato që kanë pasionin e sëmurë për të shitur ikona tëvjedhura, dhe nga ata ai është i pari dhe ky quhet Edi Rama. Nuk mund të mos lidh ndërtimin e Velierës, 10-15 mln euro me varrosjen e gjetjeve arkologjike. Ka një verbëri nga korrupsioni që i shtyn të shohn këto si mundësi pasurimi vetjak. Nuk mundet. Ne flasim Gjushi, Gjushi, ai mund të regjistyohet në tëgjithë librat e zinj për qëndrimet e tij ndaj monumenteve tëtrashëgimisë kulturore, por Gjushi një hap nuk e bënte dot kurrëpa miratim sipër dhe pa leje nga sipër. Sepse ato kanë njëmbrojtje, përveçse lokale, një mbrojtje qendrore, kanë njëMinistri, ka organe qendrore që duhet t’i mbronin ato. Prandaj Gjushi të gjitha ato që i ka bërë, i ka bërë me një ‘laissez faire’, të paktën, ‘lere t’i bëjë’. Kjo është njëra anë, anën tjetër e elaboroi me shumë të drejtë profesor Fuga.

Të dashur miq,

qëndrimet e shkuara, praktikat e shkuara janë aq thellë tëngulitura saqë vazhdojnë, më falni, si një kancer efektin e tyre shkatërrimtar mbi kulturën tonë. Vazhdojnë me indiferencën qëbëjnë të mundur këto shkatërrime ditën për diell. Vazhdojnë me indiferencën për t’u rikthyer te gjuha. Unë e kam ngritur shumëherë, absolutisht kurrë nga pozita krahinore, por strikt për interesa jetike për aq sa konceptoj unë dhe dua unë gjuhën time. Ne patëm një fat të madh, nuk patëm universitet. Nuk patëm. Perandoria e ndaloi mësimin e gjuhës shqipe. Edhe ajo shkollëqë ne i themi shkolla e parë, leja u dha nga Sulltani për vajzat, por jo për të mësuar shqipen, për të mësuar anglisht. Porta e Lartë kishte një armiqësi absolute me gjuhën shqipe. Bënte gjithçka që të gjithë ortodoksit të regjistroheshin grekë dhe tëflisnin greqisht. Kishte një marrëveshje me Hugarinë për katolikët. Ishin kohë kur nëse nuk kishe një fe, nuk njiheshe si komb. Kontributi i madh i rilindasve qe se faktuan se pavarësisht se kishim tre fe, ne ishim një komb. Ndonëse, jam plotësisht dakord me ju, ndërgjegjja jonë kombëtare nuk lindi nga librat, lindi nga pushka, nga gjaku. Para se të shkruheshin librat, duhet ta themi historinë siç është, shqiptarët u vranë me pushkë në dorë për territorin e tyre. Të krishterët shqiptarëluftuan kundër të krishterëve sllavë për territoret e tyre, myslimanët shqiptarë luftuan kundër myslimanëve turq për territoret e tyre.

Nëse ndërgjegjja e kombeve të tjera u formua nga libra, e jona u formua nga huta. Erdhën më vonë librat. Si u trashëgua ajo, këtu historianët duhet të dalin dhe të na e thonë.

Marrim gjuhën. Varrosëm gjuhën liturgjike. E shkëputën gjuhën tonë nga gjuha liturgjike e cila ishte shqipja më e përpunuar, mëe unifikuar. I gjithë ‘72-shi u bë për të shkëputur gjuhën nga gjuha liturgjike. Gjithë operacioni u bë nga Enver Hoxha direkt, pavarësisht se çfarë gjymtimi i madh i bëhej gjuhës me të. Sigurisht që duhej gjuhë zyrtare, por s’mund t’i hiqje paskajoren shqipes, të cilën po e përdorte edhe toskërishtja, njëlloj sikur t’i prisje kordën. Po pse, sepse e gjithë gjuha liturgjike ishte përkthyer duke përdorur gjerësisht paskajoren. Duhet njëkushtrim, një apel se absolutisht jemi larg atij niveli ku ne duhet të jemi. Kemi patur fatkeqësi të mëdha, por kemi patur edhe avantazhe me këtë pozicion gjeografik që kemi ne. Dhe ky pozicion gjeografik ka bërë që këtu të gërshetohen kultura, por kjo nuk do të thotë se ne nuk kemi marrë apo s’kemi dhënë tek ato, përkundrazi na ka bërë më të pasur.

Duke falenderuar shumë për organizimin e kësaj tryeze dhe tryezave të tjera si këto theksoj se janë të domosdoshme, janëthirrje për një qëndrim të ri ndaj rrënjëve tona, përkundrazi do e paguajmë shumë shtrenjtë një qëndrim të gabuar ndaj rrënjëve.

Me këtë rast, gjej momentin që të ftoj qytetarët e Durrësit nëemër të trashëgimisë tyre të jashtëzakonshme të sotmes dhe tëardhmes së tyre të vlerësojnë në këto zgjedhje Ardian Mukën, një njeri i cili ka dëshmuar dashurinë për Durrësin, për rrënjët e ketij qyteti, për rrënjët e të gjithë kombit. Një urbanist nën drejtimin e të cilit Durrësi mund të marrë një kthesë. Ftoj qytetarët tyë mos mashtrohen, të shenjojnë ndryshimin. Profesor Apollon Baçe ma mori termin, zonja Sako është një Gjush me sandale, me fustan. Unë nuk mund të konceptoj që mund tëvotohet një vazhdimësi e tillë në Durrës. Rikujtoj këtu se qëndrimet e saj ndaj banorëve të dëmtuar nga tërmeti nuk kanëqenë qëndrimet e një pushtetari të përkushtuar dhe të dhimbsur, përkundrazi kanë qenë diskriminuese. Rikujtoj këtu se pak metra nga ky hotel, në një ndërtesë mbeti një shpirt njeriu aty. Ajo ndërtesë ishte dëmtuar në tërmetin e shtatorit 2019. Kjo zonjëkishte firmën si kryeinspektore, kush të dojë e kam këtu, ia jap dokumentin, në të cilin thoshte se nuk ka dëmtime strukturore. Dhe mbi bazën e kësaj ekspertize, Ministria e Rendit autorizoi strehimin e 120 kursantëve të rinj në atë ndërtesë. Asnjëpërgjegjësi për këto. Për të mos thënë pastaj se vajzat dhe gratëmund të sjellin shumë në politikë. Por më shumë se çdo gjëtjetër mund të sjellin fisnikërinë e shpirtit të tyre, mund të sjellin sakrificën, shumë gjëra, por kjo zonjë vazhdon si anëtare e klubit të inceneratorëve. Vazhdon, shpërdoron taksat e qytetarëve. 10 mln euro i jep kjo Klodian Zotos. Nuk ka njeri nëShqipëri se është bërë një vjedhje ditën për drekë në këto djegësa dhe kjo vazhdon financon me paratë e qytetarëve tëDurrësit, verbërisht i nënshtrohet Edi Ramës, i cili duhet të futet në listën e trafikantëve të veprave të artit, vazhdon paguan Klodian Zoton, jo pak, por 10 mln euro.m

Ju bëj thirrje qytetarëve të Durrësit, ajo ka qëndrime identike me Gjushin dhe ato janë qëndrime të kodifikuara nga Rama. Nuk po përmend atë tjetrin, të cilin me të drejtë e kam quajtur Luan Monopoli, opozitar me monopol nga qeveria. Nuk ka përlyerje më të madhe për opozitën se në vend që të luftojë kundër monopoleve, përfiton vetë nga monopolet.

Shpresoj që qytetarët e Durrësit me gjakftohtësi të gjykojnë me datën 6 mars, të zgjedhin për kryetar bashkie Ardian Mukën, i cili absolutisht do të jetë një shërbëtor i përkushtuar i interesave më të mira të Durrësit dhe të vendit në tërësi.

Fjala e Apollon Baçe, arkeolog

Jam i gëzuaar që mund të flas për këtë qytet, i cili futet në duzinën e qyteteve më me vlerë të antikitetti dhe mesjetës. Sekretari i përgjithëshëm i KROM-it qëe ka ardhur një herë këtuj, më ka thënë se keni për gjegjësi për ruajtjen e vlerave të antikitetit të këtij qyteti. Numri i vlerave, amfiteatri i qyteteti është i teti ndër Amfiteatrot më të mëdhenj të botës antike. Kjo nuk ëhstë vetëm një renditje e rastësishme, sepse nujmri ivendeve të Amfiteatrove gjithnjë bëhet në bazë të numrit të popullatës. Atëherë ky dëfton që ky ka qenë qytetik i tetë i botës antike, vend që sot zihet nga New Yorku. Për nga rëndësia Durrësi ka qenë New Yorku i asaj kohe.

T’ju them panegjerikun e Prokopit të Gazës, është një historian romak që i thur lavde qytetit në të cilën kish lindur Perandori Anastas. “Fati ta kish parashikuyar mirë të ardhmen pasi t’i dhuroi të gjitha. Të dhuroi dheun që ia kalon të tjerëve nga lumturia. Sepse Epidamit i këndojnë shkrimtarët, dhe bashkë me ta buçet fama si qytet, sepse zgjatet nga toka deri në det, dhe ka me tepricë nga ato që prodhion toka dhe deti. Dhe kur ndonjeri duke lundruar del nga deti Jon, kështu quhej Adriatiku në atë kohë, ulet kthehet nga qyteti dhe ushqehet me kënaqësi me pamjen e vendeve që shikon”. Penagjeriku i takon Perandorit Anastas, që për mua është më i mirë, pasi në momentin që iku nga kjo botë i lë 2 mijë ton ar thesarit të Bizantit.

Është një banor i këtij qyteti, por jo banor i brezit të parë, as i brezit të dytë, por banor i brezit të katërt. Kjo dihet pasi gjyshi i tij ka qenë monofizit, pasi del në aktet kishte akuza që i bëhej atij. Është një qytet nga të paktët në botë që ka lindur perandor. Është thënë që është një qytet koloni, por kjo s’është e vërtetë. Është themeluar nga Ilirët, që në kohën e Neolitit, epoka e Bronzit. Pastaj bëhet koloni nga grekët në vitet 627, por pas Luftës së Peloponezit që bëhet dhe shkak i luftës së Durrësit, ky i kthehet Ilirëve dhe kthehet në shtetin Ilir.

Po ju them gjëra që edhe vetgë nuk i dija tre muaj më parë, sepse as vetë nuk dija shujmë për këtë qytet.

I kam përkthyer vetë nga fillimi t2ë gjithna këto dokumenta që janë autorë antikë, dhe krijohet një panoramë krejt tjetër. Në fillim janë përkthyer gabim të gjitha pjesët qëëë I takoijnë. Një nga hiostorianët më seriozë të antikitetit thotë këtë “është një qytet që banohetg nga Ilirët që del para menjëherë kur del nga deti Jon”. Në përkthikme thuhet se është një qytetg koloni në të cilin banojnë Ilirtit. Ky është kryeqytet i Mbretërisë Ilire, që zgjatej nga Farosi deri në Gjrin e Artës. Atëherë është një shtet me të vërtetë i madhy, më i madh se Shqipëria e sotme. Drahmet e argjenta të Nonit, mbreti që ishte në krye tëg këtij shteti, arrijnë deri në spanjë. Këtu Pirroja i Epirit ka luajtur tamam në atë vend ku sot është veliera. Aty afër gjendej pallati i tij. Eshtë një histori e dhikmbshme dhe interesante që tregon tamam zgjeerimin dhe hapjen e atij shteti kur në vitin 312 bëhet një kryengritje në mollosi, dhe heqin Ajakidin dhe kërkojnë pirron që ta kapin e sjellin në Durrës. Këtu ka qenë Glaukia që ishte mbreti i Taulantëve. Burimet thonë që e mbajti fillimisht në preherë dhe më pas ia dha të shoqes dhe i tha rrite me fëmijët e mij. Deri në 12 vjeç Pirro ka qenë në këtë qytetg dhe lunate në atë shesh ku sot gjendet porti.

Këtu janë shumë ata që shkruajnë për këtë qytet jo vetëm romakët. Katula e quan tavern e adriatikut, që do të thotë se ka qenë disan herë,  kurse Plauti ka atë komedinë e tij “nemet” që edhe Shekspiri e ka cituar dioosa herë. Plauti në një nga ato portet sapo ndalon anija e tij, Penikulës i thotë “majores” që në latinisht është krytetari i qytetit, apo kryetari i bashkisë. Ky thote është hajdut me çizme, prandaj e quajnë Epidam.

Ku ka qenë boshtik që bashkonte perandorinë e lindjes me Perëndimin. Rreth këtij boshti rrotullohej e gjithë bota antike. Këtu kanë filluar kryqëzatat, ndahej kapitalizmi nga komunizmi, ndahej orthodoksizmi ngha katlocizmi, këtu ndahej muslimanizmik nga orthodoksizmi. Ky është bvvoshti që boa antike rrotullohej.

‘Mozaiku i bukuroshes’ do ishte mozaiku më i bukur në botë.

Rastësia solli që të zbulohej kuartalli i pesë majit. Shtresa kulturore ëshët katër deri në pesë metra. Do të thotë që është një qytet që në brendi ruan të dhëna të jashtëzakonshme

Durrësi sot është në grahmat e tij të fundit. Mund të themi që është taposur një pjesë e mirë e pjesës historike dhe kulturore të tij, dhe merita për këtë është e ish kryetarit të Bashkisë. Do të thotë që të puqet pjesa antike me betonin është njësoj sit ë puqësh benzinën me zjarrin.

Nuk nisem nga partitë, por si ish drejtor i institutit të monumenteve kujtoj me kënaqësi atë kohë që kam qenë me ministrin më të mirë të kulturës, sot prezent këtu, Bujar Leskaj. Kam pasur marrëdhnie mjaft të mira me Fadil Nasufin e Beratit, Flamur Bimen e Gjirokastrës, Qazim Sejdinin e Elbasanit, me Vangjush Dakon absolutisht jo. Kjo ngaqë po e shkatërronte këtë qytet, dhe nuk dëgjonte absolutisht. Zhduku në fillim atë bastionin e madh detar i cili është futur në atë kullën pranë Torrës. Ky e zhduku mjaft gjëra, që nga lagjia që ishte te kompleksi 5 maji.

Aty ku Pirro shëtiste dhe Plauti fillonte komedinë e tij po ndërtohet veliera.

Kjo mendohet të jetë një velë, që e merr era dhe e shtyn para, por jo. Në vend të saj kemi një monstër betoni, 2700 metra natyrorë që i rri mbi kokë si Shpata e Demokleut durrsakvë, Eshtë një kapriçio jashtëzakonishte e shëmtuar që e dëmton shumë pamjen e qytetit.

Vlera e kësaj shëmtie kap 10 milionë euro, për disa të tjerë 18 milion.

Së fundi zonja Sako firmosi dhe për 2.5 milionë të tjera, aq sa të krijohet përshtypja se Dakok ka filluar të shëtisë veshur me fustan. Kjo shumë për të betonizuar Durrësin është sa një e katërtag e asaj që qeveria shpenzon për bujqësinë. Eshtë një kapriçio e një njeriu i cili e bëri pa pyetur askënd.

Kur kam qenë në Kanada në Otava, ky qytet dallohet që i ka të gjitha ndërtimet drejtkëndëshe.

I vetmi ndërtim që është shumë pak i harkuar saqë nuk kapet dot me sy është Ambasada Amerikane. Për këtë ndërtim u bë një referendum popullor, ku uj pyetën qytetaqrëtg nëse do bëhet apo jo e tillë. Këtu çdo gjë bëhet pa pyetur askënd. I është mbyllur goja popullit, nuk ka referendum në të cilën njeriu të thoshte fjalën e tij. Në rast se do bëhej njën referendum, askush nga Durraskët nuk do pranonte që të bëhej kjo velierë, që tëg bëhej ai shesh i shëmtuar.

Pashë pak buxhetin e Bashkisë së Durrësit. Për arsimin dhe infrastrukturën e tij një përgjithësi është diçka më pas se shtojca prej 2.5 milionë euro për velierën. Kjo më çon në bindjen se paratë këtu shpenzohen për kapriçio nga gjithsecili. Bashkë me Sara Santorin, një arkeologe italiane e cila ka ndërruiar jetë, një grua shumë e ditur, ne kishim bërë një projekt që amfitetari tëg shndërrohej në një muze të madh. Në galeritë e tij të vendosin eksponatët që janë gjendur në të dhe plateja e tij do kthehej në më të madhen në Europë. Sa kushtonte do thoni ju. Sa një e katërta e velierës. Dhe ma do mendja se durraskët këta njerëz me kulturë dhe artdashës nuk besoj se do preferonin velierën në vend të një amfiteatri të tillë.

Këtuj kemi të bëjmë me ligjin që e ndalon të ndërtojë atje. Më vjen ndërmend rasti i një fshatari nga Qerreti që ndërroi çatinë pa leje, dhe e futën në burg. E shoqja po dërgonte fëmijët për ta takuar në burg, por ata u vranë në aksident me makinë. Kurse këtu kemi të bëjmë me një shkelje të çdo ligji që është tek ne.

Në pikën 2 të ligjit për tyrashëgiminë kulturiore thuhet se “ndalohet çdo ndërtim i ri në zonën A me përjashtim të rrjeteve inxhinerike nëntokësorë. Neni 30, pika 3.

Në zonën A është e ndaluar çdo ndërhyrje me karakter ndërtimor.

Këtë ligj të miratuar nga parlamenti shqiptar e kam shkruar vetë me dëshirën që të mbrohej. Kurse 2500 metra të velirës në 2 btë tretat e saj ndodhet në zonën e velierës. E ndërsa atij fshatarit të thjeshtë duhej t’i ndodhte ajo gjë e tmerrshme, për një çati të shtëpisë së tij, për këtë krim kolmbëtar që e ka bërë Dako dhe ministrja Kumbaro gjykata bëri çdo gjë që ta mbyllte dhe mos e hapte procesin.

Do thoja që në Kanada bëhëj çdo gjë me referendum njësoj dhe durrsakët duhet të pyeten për çdo gjë. Dua të them që mendojeni mirë, nëse donij mbretin a mbretëreshën e betonit, sepse ka një linjë vazhdëmësie, apo do të doni të keni një urbanis që e di se çffarë është mbrojtja e qytetit. I dhemb qyteti, ka qenë në protestat për velierën, me origjinë të hershme durrsake jo sa Anastasi po gjithsesi të lashtë.

******

Fjala e Profesor Artan Fuga

Përshëndetje të nderuar pjesëmarrës, profesor Sali Berisha, zoti Muka, faleminderit për ftesën për të marrë pjesë në këtë tryezë. Kam kënaqësi ta vazhdoj atje ku e ka akademik Apollon Baçe, me të cilin shprehem tërësisht dakord për të gjitha vlerësimet qëi bën atij thesari të madh kulturor që ka Durrësi.

Më vjen keq se duke qenë në shërbim disa javë me mësimdhënien time, nuk kisha mundësi tjetër.

Desha t’ju them se unë nuk jam as arkeolog, as historian por kjo çështje më ka interesuar se kam patur edhe shqetësimet e mia intelektuale dhe të studiuesit në fushën e filozofisë dhe sociologjisë dhe sidomos në fushën e sociologjisë së historisë. Në vitin 2016 nuk gjeta një mënyrë tjetër për t’io shprehur ato veçse duke tentuar një roman filozofik të quajtur murgu. E kam vendosur ngjarjen në qytetin e Durrësit ku një antropolog i qendrës studimore antropologjike të Durrësit që një fakt nuk ekziston, është e vetmja imagjinatë e imja si dëshirë i cili studion dosjen e një murgu që vjen nga qendra e Europës. Ndoshta në shekullin XIII-XIV dhe këtu gjej dialogun midis dy kulturave, dy intelektualëve, një aktual dhe një i kaluar dhe aty më është dashur të studioj aq sa kam mundur disa çështje qëkanë të bëjë me trashëgiminë kulturore që ne diskutojmë sot edhe në Durrës. Jo më kot kam zgjedhur Durrësin, e dua dhe nënjë farë mënyrë jam edhe banor i tij. Unë këtu doja të ndërhyja pak nëse më lejoni nga pikëpamja e profilit tim studimor.

Cili është ky profil, që do të thotë e para që për mua trashëgimia kulturore është një fakt aktual i qytetit, është një pjesë e jetës ekonomike, sociale, kulturore, edukative, pedagogjike e qytetit. Përtej asaj që i intereson historianëve, arkeologëve, dijetarëve, i takon dhe prek interesat më të drejtpërdrejta të çdo qytetari. Dhe jo vetëm ky qytetar vendoset në raport me të kaluarën, me historinë e tij, siç e tha shumë mirë profesor Baçe, por ka të bëjëedhe me interesat e tij të sotme, përtej anës shpirtërore dhe kulturore.

E dyta, që unë interesohem është se duke i qëndruar një përqasje kantiane, nga Emanuel Kati, që thotë se nuk është historia qëvjen nga kaluara dhe bën të ardhmen, jo, historia zbulohet nga e sotmja, është e ardhmja që shkon drejt së shkuarës. Që do tëthotë, po të futemi në fizikën kuantike, siç thonë kuantativistë nëfizikë që determizmi vjen nga e ardhmja tek e shkuara, për tëkuptuar se çfarë ndodh. Dhe problemi im është, ajo që e bllokon daljen në pah dhe vlerësimin dhe si të thuash përfitimin nga kjo e kaluar, nga kjo trashëgimi kulturore, unë mendoj më shumë qënuk lidhet vetëm me disa interesa egoiste materiale. Por nëkonceptimin tim lidhet me një botëkuptim, me një filozofi, me një metodologji e cila ne na ka ngelur si ajo e para viteve ’90. Dhe keqardhja ime, përpjekja ime, kundërshtia ime, izolimi im vjen nga fakti që mua më duket se trashëgimia kulturore nëDurrës vuan pikërisht nga këto dogma të para viteve ’90 që ka nevojë të shikohen me sy kritik.

Doja të ndalesha në dy çështje. E para, unë jam shumë dakord, që përsa i përket kësaj trashëgimie kulturore që zbulohet nga arkeologjia sigurisht gërmimi, zbulimi, ruajta e këtij potenciali që ende nuk është zbuluar, është shumë e rëndësishme, pa dyshim. Unë do të doja që ta zgjeroja pak zinxhirin e këtij problemi sepse pas kërkim zbulimit kemi konservim ekspozimin, sikurse e tha profesor Baçe. Që do të thotë sa herëpër të shkuar nga Currilat, shoh muzeun e Durrësit më ngjan si bunker i bnetonuar i mbyllur. Pres të shoh njerëz, turistë, fëmijëshkollash, të shoh qytetar nga e gjithë Shqipëria, shqiptarë qëvijnë për t’u frymëzuar nga identiteti shqiptar që atje është, iliro-shqiptar. Nuk i takon Durrësit ajo pasuri, është e të gjithëshqiptarëve kudo që janë, padyshim e njerëzimit, siç u tha. Pra, kemi konservim ekspozimin dhe veç kësaj kemi një dukuri tjetër, marketimi i tyre. Po të shkojmë në shumë qytete, mëkujtohet një qytet në Bjellorusi, ishte një park bizonësh, në tëgjithë qytetin ishte logoja e bizonit, identiteti i qytetit ishte koka e bizonit, gjithçka ishte e ndërtuar në atë mënyrë. Filozofia e marketingut është një çështje e madhe, nuk është një çështje tregtare.

Vjen në Durrës turisti, sigurisht që do të shkojë te dielli, te rëra, do shkojë tek ajo për të cilën ka ardhur, por duhet t’i bëjmë tënjohur që aty ka disa thesare që kanë qëndruar në themel tëqytetërimit europian dhe këtu vjen marketingu, trashëgimia si logo. Por as kjo nuk mjafton sepse veç ekspozimit, marketingut kemi studimin e tyre. E thashë edhe më lart, në romanin tim Murgu kam krijuar në mënyrë imagjinare sikur në Durrës kishte një institut studimesh antropologjike, arkeologjike, sociologjike që studionin këtë kulturë të lashtë. Nuk ekziston.  Unë mendoj që kërkimi shkencor ka nevojë të decentralizohet, kanë nevojë tëkrijojnë bërthama, institute, kanë nevojë që në universitetin e Durrësit të krijohen katedra, grupe studimore të investuara nga pushteti lokal në bashkëpunim me Ministrinë, në bashkëpunim me universitete të huaja pikërisht për ta decentralizuar.

Unë për vete gjithmonë kam patur këtë pretendim, a ka mundësi që Durrësi si qendër universitare, kërkimore shkencore për vlerat e veta të konkurrojë Tiranën, të jetë një pol konkurrues? Sepse do t’i bënte mirë eedhe unibversiteteve edhe qendrave tëTiranës të cilat këtë kërkim dhe këtë kulturë e kemi krejtësisht tëpiramidalizuar në qendër. Dhe për disa zhvillime që po ndodhin në fushën e shkencës dhe arsimit në Shqipëri, po centralizohen edhe më shumë. S’mbaron me kaq ky problem. Fillon propblemi kyu trashëgimia kulturore bëhet çështje edukimi. Kam udhëhequr shumë tema studimore për të parë sa në tekstet e nxënësve të Durrësit, ose të gjithë kësaj treve, për të mos thënëtë gjithë Shqipërisë, zë vend në histori një shpjegim i madh i asaj që përmendi profesor Baçe, lufta e Peloponezit, marrëdhënien mes Durrësit, Korfuzit, Korintit, Athinës, Spartës që po të shkosh te Tukididi kur dëgjon debatet midis athinasve për këtë çështje t’i thua; o zot, këtu ne kemi kulturën e vendit tonë që është pjesë e debateve të mëdha të qytetëriomit të asaj kohe.

Pra kemi një botë Ilire, aq sa ishte në përiferinë e kësaj në këtëzonë, në Durrës, në komunikime me botën greke dhe pastaj me botën romake. Por çfarë kërkon kjo? Kjo kërkon decentralizimin të paktën të teksteve të shkollës 8-vjeçare dhe të shkollës sëmesme, kërkon tërë organizimin e punës edukative në shkollë ku pushteti lokal ka një rol shumë të madh. Unë mendoj që kjo çështja e trashëgimisë kulturore është një çështje komplekse qëduhet trajtuar në mënyrë të integruar dhe që bën pjesë në jetën intelekguale, tregtare, turistike, edukatibve që duhet të hyjë nëçdo familje. Hyn në Durrës dhe nuk ka një tabelë që të thotë se ku janë vizitat turistike që mund të bësh.

E dyta dhe e fundit, është që kjo kulturë materiale ka nevojë tëkuptohet. Dhe këtu vij tek ajo teza kantiane që, është mendësia e sotme që e kupton të kaluarën. E kaluara nuk flet dot vetë, ajo interpretohet. Çfarë na ndodh ne? Në botën e sotme intelektuale dhe ideologjike, ne nuk themi këtë dhe unë nuk e kam gjetur kurrë këtë të thënë në këto përpjekje që bëhen, që Durrësi, kryesisht, janë pjesë të themelimit të kulturës Europiane. Pra, nuk jemi ne si një vend me një kulturë që është për t’u diskutuar ajo gjysmë lindje, gjysmë perëndim, që po trokasim në njëhapësirë europiane, por pak me ndruajtje. Jo. Ne në Durrës kemi provën e madhe që Durrësi, ato treva, kanë qenë pjesë njëshkëmbimi të madh midis kulturës Ilire, greke dhe romake. Për mua kjo është teza ideologjike dhe filozofike e cila duhet që ne të na ngrejë kokën dhe të të shkojmë me krenari, të ngrejmë këtëkrenari europiane, krenaria europiane është në Durrës. Unëmendoj që jo më kot është mbajtur në hije për dekada me radhë, sepse dihej që për dhjetëra vite duhej që kultura shqiptare tëlidhej me botën greko-latine-europiane. Më shumë lidhej me njëfortesë të izoluar se sa me një hapje. Dhe kjo dogmë vazhdon edhe sot.

Unë thashë nuk jam linguist, por në studimet që kamë bërë për këtë roman, problemi është se kam gjetur dhjetëra fjalë që kanëqenë të përdorura në latinishten e asaj kohe dhe që kanë mbetur po ashtu në gjuhën e sotme shqipe, ndërkohë që kombet që kanëgjuhë latine sot, i kanë ndërruar, kanë lëvizur nga ato fjalë. Përmendi profesor Baçe fjalën ‘damn’, ‘damnun’, pra i mallkuar, që ka pësuar ‘dëm’. ‘Rrezikum’, nuk thotë më francezi apo italiani ‘rrezikum’, francezi thotë ‘danger’, ‘risque’, shqiptari thotë ‘rrezik’. Interesante janë edhe të tilla fjalë si; ‘Turpen’, që është ‘turp’, ‘pekatum’, mëkat, thotë ‘penitencia’, punë, sepse mundimi, puna nga tërë ato mitet e lashta të Adamit dhe Evës, puna-pena-mundimi. Ne themi ‘punë’, të tjerët nuk e thonë në, thonë ‘lavoro’, ‘ëork’, ‘travai’, etj. Që do të thotë, kjo tregon se kjo gjuhë që ne trashëgojmë sot në atë kohë ka patur kontakte, janë me qindra fjalë. Pse nuk thuhet kjo me forcë nëlinguistikën historike shqiptare? Sepse ka qenë dogma për ta ndarë shqipen nga latinishtja, për ta ndarë shqipen nga gjuhët e tjera europiane. Është emocionuese kur shikon ato hartat e vjetra të Kishës, ku kryqtarët që niseshin nga detet e veriut, Anglia, Norvegjia, donin ndalesë në Durrës, blenin anije dhe iknin drejt Jeruzalemit, atëherë ti mendon që këtu ka një fakt kulturor planetar.

Që këtu kemi një kulturë dhe qytet që bëntë pjesë në tërëtrafikun human, kulturor, ideologjik të asaj kohe. Ku ta gjejmëne këtë në librat e historisë së Shqipëri? Pse kjo mbahet nëheshtje si gjithë ato të tjerat? Kjo nuk vjen për shkak tëndërtimeve, por për shkak të ndërtimeve në tru, që do të thotë nëdogma që kanë nevojë të liberalizohen, të transformohen nëmënyrë kritike dhe këtu ka një nevojë të cilën me thënë tëdrejtën nuk ka një mbështetje. Bie fjala, si trajtohet ai fakti i madh historik që Pal Engjëlli, formula e pagëzimit, i cili ishte kryepeshkoi i Durrësit, që kishte një lidhje të fortë me Gjergj Kastriotin, konsiderohet që e përdori këtë formulë për të varfrit që të kuptonin. Por të marrësh studimet socio-linguistike dhe kulturore sot thuhet: në momentin që një gjuhë arrin të përkthejëkonceptin e zotit dhe gjithë konceptet në gjuhën e vet lokale, kjo gjuhë ka arritur majën e vet. Që do të thotë, të mos harrojmë që ne kemi fakte të futjes së gjuhës shqipe në gjuhën liturgjike, në një kohë kur kjo në Gjermani bëhet gati-gati një shekull më vonë, apo dekada më vonë. Kur në Francë me Dekartin, kur në Itali me Makiavelin kur fillon gjuha e vulgut, në kuptimin e atëhershëm të fjalës, kurse ne e kemi më përpara. E lëmë në heshtje.

Pse e lëmë në heshtje? Sepse s’kemi dashur ta lidhim shqipen me fenë. Sepse ka qenë dogma e kaluar. Mirëpo po të shikojmë ne tërë trevën e Topiajve që shtrihej nga Semani dhe deri në Mat, dhe po të shikojmë këtë identitet, unë shoh që këta njerëz që kanë ardhur në zonën e Kënetës, këta kanë ardhur në identitetin e tyre të kaluar. Janë brenda zonës së tyre. Ky Pal Engjëll, kjo botë e asaj kohe, ky Gjergj Kastriot dhe tërë kjo trevë, për mua këtu ka themeluar kombin shqiptar. Ka një debat të madh, kombi është formuar para pushtimit turk, apo pas okupimit? Është një debat i madh që unë s’jam në gjendje ta zgjidh. Por ne në atë kohë kemi një gjuhë arbërore, kemi një fakt politik unifikues rreth Gjergj Kastriotit, kemi një armik të jashtëm që dihet gjithmonë unifikon një grup brenda vetes, pra dhe një komb.

Por kjo tezë nuk është pranuar se s’mund të pranohej kjo nga stalinizmi. Se stalinizmi thote se nëse nuk është tregu i përbashkët, s’ka mundësi të ketë një komb të përbashkët. Kjo është dogma, dogmë e cila që nga Max Weber, Emanuel Kanti, nuk konsiderohet se përputhet me faktet historike. A ka mundësi që kjo kulturë që shfaqet në Durrës të dalë me tërë këtë pasurinë e vet si një qendër e qytetërimit të madh Ilir në komunikim me kulturën greko-latine, të dalë si një qendër e bashkëpunimit dhe ndërveprimit të arkeologjisë linguistikës historike, sociologjisë, kulturologjisë, apo ne do t’i mbajmë këto shkenca siç i mbajmë sot të izoluara në departamente të ndryshme, në vend të ndryshme, ndërkohë që bota ka ikur nga kjo ka shkuar te shkencat ndërvepruese. A do të themi ne që jemi një vend i mirëfilltë europian, jo as lindje as perëndim? A do të themi ne që gjuha shqipe e ka hapur potencialin e vet ndaj koncepteve liturgjike të kohës, që ishin konceptet më të rëndësishme që kishte njerëzimi në metafizikën e asaj kohe? A do të themi ne se këtu është një pjesë e ndërgjegjes tonë kombëtare, apo jo? Unë mendoj se të tëra këto potenciale, edhe pushteti lokal në Durrës ka mundësi t’i zhvillojë në bashkëpunim, jo të mbyllet brenda vetvetes, në bashkëpunim me universitetet, ministritë, me pushtetin qendror, me botën intelektuale, sepse përndryshe kjo nuk realizohet.

Ju falenderoj shumë!            

/DRONI.al/