Arti i bisedës, nga Sokrati tek Çercill

SPECIALE/

Sir Isaiah Berlin, një filozof i Oksfordit me origjinë letoneze, i cili vdiq në vitin 1997, mund të jetë renditur ndër bashkëbiseduesit më të mëdhenj që kanë jetuar ndonjëherë. Sipas Robert Darnton, një historian i Princeton-it, miqtë e Berlinit “do ta shikonin atë sikur të ishte një balerin, që fluturonte në çdo temë të imagjinueshme “. Darnton llogariti se përqasja e vetme e Berlinit në kohët relativisht moderne mund të ketë qenë Denis Diderot, një filozof francez i iluminizmit të shekullit të 18-të. Nga një rrëfim, biseda e Diderot ishte “e përshkuar nga sinqeriteti absolut, hollësi plot dritë, të larmishme në forma, verbuese në fluturimet e saj të imagjinatës, pjellore në ide po aq sa në aftësinë e saj për të frymëzuar ide te të tjerët. Sekush mund ta ndiqte atë për orë të tëra, sikur në një shëtitje bregut të një lumi të freskët dhe të kthjellët, brigjet e të cilit ishin stolisur me pamje të rralla dhe shtëpi të bukura.”

Churchill ishte një tjetër folës i mrekullueshëm, ndoshta më i madhi i shekullit të 20-të, por shpesh një dëgjues i dobët. Virginia Ëoolf-it thuhet sipas fjalëve të një biografi, se kishte “performancë të mrekullueshme në bisedë, duke përfshirë të tjerët në ato rrëfime fantastike pa lëvizur nga nga biseda që duhej të përfundonte me duartrokitje”. Një listë e shkurtër e bashkëbiseduesve më të mëdhenj të gjallë në anglisht ndoshta do të duhej të përfshinte Christopher Hitchens, Sir Patrick Leigh Fermor, Sir Tom Stoppard, Studs Terkel dhe Gore Vidal.

Shkëlqimi i madh, fuqitë fantastike të rrëfimit dhe zgjuarsia natyrale që vjen në cast janë qartësisht të vlefshme për të realizuar komunikimin në këto nivele kozmike. Sharmi mund të jetë gjithashtu i dobishëm – megjithëse Samuel Johnson, një nga biseduesit më të admiruar të Anglisë së shekullit të 18-të, dukej se ia dilte pa shumë sharm.

Për ata me arritje më modeste, por të lidhura me komunikimin si një nga kënaqësitë e jetës dhe aftësitë e nevojshme, ka një treg të gjallë manualesh dhe këshillash që datojnë pothuajse 500 vjet më parë, dhe një trashëgimi sugjerimesh me një histori edhe më të gjatë. Një gjë e habitshme në lidhje me këshillën është se sa e qëndrueshme mbetet me kalimin e kohës, duke sugjeruar se ka të drejta dhe gabime reale në bisedë, jo vetëm traditat lokale.

Parimi se është e pasjellshme të ndërpritet një folës tjetër shkon prapa të paktën te Ciceroni, një shekull para Krishtit, i cili tha se debati i pëlqyeshëm kërkon “alternim” midis pjesëmarrësve. Në esenë e tij “Për detyrat”, Ciceroni vuri në dukje se askush, në dijeninë e tij, nuk kishte vendosur ende rregullat për bisedën e zakonshme, megjithëse shumë e kishin bërë këtë për të folur në publik. Ai filloi ti hartonte vetë këto lloj rregullash dhe shpejt arriti në atë lloj liste që autorët e mëvonshëm nuk kanë arritur të gjejnë më të mira. Rregullat që mësojmë nga Ciceroni janë këto: flisni qartë; flisni lirshëm, por jo shumë, veçanërisht kur të tjerët duan radhën e tyre; mos nderprit; ji i sjellshëm; merreni seriozisht me çështjet serioze dhe me hijeshi me ato më të lehta; kurrë mos i kritikoni njerëzit pas shpine; përmbahuni temave me interes të përgjithshëm; mos fol për veten; dhe mbi të gjitha mos e humbisni kurrë durimin.

Ndoshta vetëm dy rregulla kryesore i mungonin listës së Ciceronit: mbani mend emrat e njerëzve dhe jini një dëgjues i mirë. Secila prej këtyre këshillave ka gjithashtu një origjinë të gjatë. Me pak mund të gjurmoni emra që nga Platoni. Të dy gjetën një avokat bindës modern te Dale Carnegie, një mësues i të folurit në publik, i cili vendosi në vitin 1936 se amerikanët kishin nevojë të arsimoheshin më gjerësisht në “artin e bukur të mirëkuptimit”. Libri i tij “Si të fitosh miq dhe të ndikosh njerëzit” është ende në shtyp 70 vjet më vonë dhe ka shitur 15 milionë kopje. Të kujtosh emrat dhe të dëgjosh mirë, janë dy nga “gjashtë mënyrat e Carnegie-t për t’i bërë njerëzit të të pëlqejnë”. Duhet të jesh sinqerisht i interesuar për njerëzit e tjerë të pranishëm pranë teje; buzëqeshje; bisedoni në lidhje me interesat e tjetrit; dhe bëni që personi tjetër të ndihet i rëndësishëm.

Rregullat e bisedës së Ciceronit duket se kanë qenë mjaft të zakonshme në të gjithë kulturat, si dhe në kohë por ndërkohë edhe të rrepta. Mund të thuhet se italianët janë më tolerantë ndaj ndërprerjeve, amerikanët ndaj debatit dhe anglezët për formalitet, për shembull. Këto rregulla të bisedës kryqëzohen gjithashtu me ato të mirësjelljes në përgjithësi, siç janë formuluar nga dy gjuhëtarë amerikanë, Penelope Broën dhe Steven Levinson, pionierët e “teorisë së mirësjelljes”.

Mirësjellja ka rëndësi

Modeli Broën dhe Levinson thotë, përafërsisht, se Personi A ndoshta nuk dëshiron të jetë i pasjellshëm me Personin B, por në mënyrën e gjërave, jeta ndonjëherë mund të kërkojë që Personi A të kundërshtojë ose ti ndërhyjë Personit B, dhe kur kjo ndodh, Personi A ka një sërë “strategjish mirësjelljeje” për t’u mbështetur.

Ka katër mundësi kryesore, të dhëna në rendin rritës të mirësjelljes. E para është një qasje “e drejtëpërdrejtë, imponuese”: “Unë do të mbyll dritaren”. E dyta është mirësjellja pozitive, ose shfaqja e respektit: “Do të mbyll dritaren, a është mirë?”

E treta është mirësjellja negative, e cila supozon se kërkesa do të jetë një ndërhyrje: “Më falni që ju shqetësoj, por dua të mbyll dritaren.” Të e katërta është një strategji indirekte e cila nuk insiston fare në një kurs veprimi: “Zot, është ftohtë këtu”.

Tre të parat nga këto opsione janë të folurit e thjeshtë instrumental dhe janë lloji i qasjeve kundër të cilave ju paralajmërojnë manualet e bisedave. Vetëm e katërta të çon në fushën e bisedës si e tillë. Këtu qëllimi i të folurit nuk është aq shumë për të kuptuar një pikë, më shumë për të zbuluar se çfarë mendojnë të tjerët për të. Ky parim i bashkëpunimit është një nga gjërat që e veçon bisedën nga aktivitetet e tjera sipërfaqësore të ngjashme si leksionet, debatet, argumentet dhe takimet. Cilësi të tjera që ndihmojnë në përcaktimin e bisedës përfshijnë shpërndarjen e barabartë të të drejtave të folësit; respekti i ndërsjellë ndërmjet folësve; spontaniteti dhe informaliteti; dhe një ambient jo-biznes. E fundit prej tyre u kap mirë nga Johnson kur ai e përkufizoi bisedën si “komunikim përtej asaj që është e nevojshme për qëllimet e biznesit aktual”.

Nëse biseda dhe mirësjellja kanë tipare të përbashkëta në kohë dhe në kulturë, nuk është e çuditshme që manualet më të rinj do të kenë pak për të shtuar për sa i përket parimeve themelore. Megjithatë, ata mund të ofrojnë këshilla specifike që janë të dobishme në rrethanat e duhura dhe që ndryshojnë pak me kalimin e viteve. “Mos i tregoni kurrë ëndrrat tuaja në publik”, shkroi autori anonim i “Maximes de la Bienséance en la Conversation”, një nga manualet e para të bisedave të botuara në Francë, në vitin 1618. Margaret Shepherd, autore e “Arti i bisedës së civilizuar”, një manual i botuar në Amerikë në vitin 2006, ofron të njëjtën këshillë. Ndër komentet më të paragjykuara që ajo i quan “sabotator të bisedës”, ajo përfshin komente të tilla si “Pashë ëndrrën më të çuditshme”. Edhe ju ishit. Uh, prit ta kujtoj pak.”

Sa më modern të jetë manuali i bisedës, aq më konkrete ka të ngjarë të jenë këshilla e tij. Zonja Shepherd ofron shtatë mënyra të shpejta për të treguar nëse po i mërzitni dëgjuesit tuaj, të cilat përfshijnë: “Mos fol kurrë pa ndërprerje për më shumë se katër minuta në të njëjtën kohë” dhe “Nëse je i vetmi person që ende ke një pjatë plot me ushqim, ndalo së foluri. .”.

Lista e saj kontrolluese për gjërat që nuk i thuhen prindit të një foshnjeje të porsalindur duhet të mësohet përmendësh. Ajo përfshin: “Çfarë nuk shkon me hundën e tij?” “A duhet të ketë këtë ngjyrë?” “A nuk është tmerrësisht i vogël?” “A nuk duhet ta ushqeni me gji?” “A doje një djalë?” “A është fëmijë i këndshëm?” “Është vërtet e lezetshme!”

Është mjaft e lehtë për të parë dobinë e këshillave të tilla, por ato nuk kapin asnjë nga kënaqësia që të ngjall mjeshtëria e bisedës. Për entuziastët biseda është një art, një nga kënaqësitë e mëdha të jetës, madje edhe baza e shoqërisë së qytetëruar. Zonja de Staël, një folëse dhe intelektuale e madhe franceze, e quajti bisedën “një mjet për t’i dhënë kënaqësi njëri-tjetrit në mënyrë reciproke dhe të shpejtë; të folurit po aq shpejt sa mendohet; të shijuarit spontanisht të vetvetes; për t’u duartrokitur pa punuar…[Një] lloj rryme elektrike që bën që të fluturojnë shkëndija dhe që i lehtëson disa njerëz nga barra e gjallërisë së tyre të tepërt dhe i zgjon të tjerët nga një gjendje apatie të dhimbshme”.

Athina e Sokratit dhe Platonit, në shekujt 5 dhe 4 para Krishtit, shpesh shihet si shtëpia e epokës së parë të artë të bisedave. Kjo pikëpamje është mbështetur kryesisht në shkrimet e Platonit, dialogët e të cilit, shpesh me Sokratin si folës, përbëjnë “një kërkim mes miqsh…për idetë hyjnore të së vërtetës, së bukurës, së mirës”, thotë një studiues modern francez, Marc Fumaroli.

Epoka e dytë e artë e bisedës, mes elitave franceze në fund të shekullit të 17-të dhe fillim të shekullit të 18-të, është shumë më mirë e dokumentuar. Historianët e lidhin ngritjen e bisedave në këtë kohë me prestigjin që gëzonin gratë në shoqërinë e lartë franceze, i cili ishte ndoshta unik në Evropë. Gratë drejtonin sallonet ku krijohej kultura e kohës dhe prania e tyre i qytetëronte burrat që ftonin atje. Një faktor tjetër ishte koha e lirë e detyruar e aristokracinë franceze për shkak të monarkisë absolute. Ambiciet e tyre politike u penguan, shtresat e larta i kthyen energjitë e tyre drejt argëtimit. Një njeri pa bisedë mund të zhvlerësohej, pavarësisht nga cilësitë e tjera: “Në Angli mjaftonte që Njutoni ishte matematikani më i madh i shekullit”, shkruante Jean d’Alembert, një filozof dhe matematikan francez; “Në Francë ai do të pritej të ishte gjithashtu i pëlqyeshëm.”

Biseda e salloneve franceze dhe tavolinave të darkës u stilizua si një balet. Aftësitë bazë të sjella në tryezë pritej të përfshinin edukatën, mendjemprehtësinë, galantizmin, ndjeshmërinë, ledhatimin. Teknika më specifike do të kërkoheshin ndërsa biseda niste. Një humor do të kërkonte ngacmime lozonjare, shaka, befasi, sipas Benedetta Craveri, një historiane e periudhës, dhe, më vonë njëfarë tallje nën maskën e lavdërimit. Edhe heshtjet duheshin gjykuar mirë. Duc de La Rochefoucauld bëri dallimin midis një heshtjeje “elokuente”, një heshtjeje “tallëse” dhe një heshtjeje “respektuese”. Mjeshtri të tilla, thotë ai, ishin meritë vetëm e pak vetave.

Biseda lulëzoi gjithashtu edhe fillim të shekullit të 18-të, por për një arsye tjetër. Kjo ishte epoka e artë e kafenesë britanike. Ndërsa salloni francez e përjashtonte politikën nga biseda e sjellshme, në kafenenë britanike politika ishte një preokupim kryesor. Vizitorët e huaj komentuan në lidhje me lirinë e fjalës atje, ashtu edhe për përzierjen e klasave dhe profesioneve. Një sociolog modern gjerman, Jürgen Habermas, i lidhi kafenetë me atë që ai e quajti “ngritja e një hapësire publike” jashtë kontrollit të shtetit, ose, siç mund të themi tani, të shoqërisë civile.

Por nëse liberalët britanikë ishin të etur për lirinë e fjalës, ata ishin shumë më pak të preokupuar sesa bashkëkohësit e tyre francezë me format dhe lulëzimin e saj. Dr Johnson konsiderohej një folës aq i madh sa një bashkëkohës e krahasoi bisedën e tij me pikturën e Titianit. Por ai gjithashtu mund të ulej i heshtur gjatë një darke që e mërziste, ose të kundërshtonte dhe të ndërpriste në kundërshtim me të gjitha rregullate  sjelljes. Edhe Bosëell, mbajtësi i tij i përkushtuar i shënimeve, e pranon “vrazhdësinë dogmatike të mënyrës së tij”.

I fortë dhe i heshtur

Johnson ishte nga ata pak anglezë që ndërsa i jep rëndësi bisedës nuk harron  reputacionin që kanë heshtjet e herëpashershme. Siç tha ai vetë: “Një francez duhet të flasë gjithmonë, pavarësisht nëse di ndonjë gjë për këtë çështje apo jo; një anglez kënaqet kur nuk ka asgjë për të thënë.” Në librin e tij “Demokracia në Amerikë”, Alexis de Tocqueville i referohet “mossocialitetit të çuditshëm dhe disponimit të rezervuar dhe të heshtur të anglezëve”. Por për Charles Dickens, një tjetër vizitor i huaj në Amerikë në shekullin e 19-të, ishin amerikanët ata që dukeshin të heshtur. Ai fajësoi për këtë “dashurinë për tregtinë”, e cila kufizon interesat e burrave. Idealizimi i heshtjes mbeti i fortë në kulturën amerikane deri në shekullin e 20-të: mendoni për heronjtë lakonikë të filmave perëndimorë ose romanet e Hemingëay-t.

Kohët e fundit nuk ka qenë as tregtia, as heshtja, por shpërqendrimet e teknologjisë, të cilat duket se kërcënojnë cilësinë e bisedës. Xhorxh Oruell u ankua në vitin 1946 se “në shumë shtëpi angleze radioja fjalë për fjalë nuk fiket kurrë. Kjo bëhet me një qëllim të caktuar. Muzika e pengon bisedën të bëhet serioze apo edhe koherente.” Televizioni tërhoqi komente të ngjashme kur u bë i zakonshëm dy dekada më vonë.

Në vitin 2006, një eseist amerikan, Stephen Miller, botoi një libër të quajtur “Bisedë: Historia e një arti në rënie”, në të cilin ai shqetësohej se “as luajtësit dixhital të muzikës dhe as kompjuterët nuk u shpikën për t’i nxitur njerëzit të shmangin bisedën e vërtetë, por ato kanë atë efekt.” Një recensues i librit të z. Miller e gjeti “të habitshme” që gjeneratat e kaluara “do të flisnin për bisedën si një mënyrë për të marrë kënaqësi, ashtu siç mund të fliste një amerikan modern për një mbrëmje të kaluar duke shfletuar internetin”.

Biseda u ka mbijetuar sfidave më të këqija (Johnson mendoi se mund të vritej nga një rikthim i fanatizmit fetar), dhe pa dyshim do të mbijetojë më shumë. Për të provuar se ajo ende lulëzon, shkoni në çdo restorant të Nju Jorkut, ku niveli i zhurmës do të jetë shurdhues. Ose shkoni në një librari Barnes & Noble ose Borders dhe shikoni raftet e manualeve se si të flisni më mirë. Shumica e tyre u drejtohen njerëzve që duan të flasin më bindshëm dhe tërheqës në mënyrë që të vazhdojnë në karrierën e tyre, jo thjesht për njerëzit që duan të përfshihen në bisedë për kënaqësinë e plotë që ajo ka.

Të bësh miq dhe të ndikosh te njerëzit, sikurse thotë Dale Carnegie, në fund të fundit është pothuajse e njëjta gjë. Të dyja kërkojnë sharm, mirësjellje dhe dëshirë për të kuptuar idetë dhe opinionet e të tjerëve. The Economist/ Përgaditi në shqip droni.al

/DRONI.al/